OREMUS – luty 2024

Nasza okładka

Prezentowany na okładce obraz to kolejne, po scenie chrztu Jezusa, przedstawienie z narracyjnego cyklu ukazującego życie Chrystusa, wykonanego przez Mariotta di Nardo do nastawy ołtarzowej w nieznanym dziś kościele Florencji. Podobnie jak pozostałe pięć paneli tego cyklu ma ośmioboczny kształt, wyraziste kolory i charakterystyczny dla tego autora styl gotyku florenckiego.

W przeciwieństwie do zamieszczonego w styczniowym numerze „Oremus” bardzo uproszczonego przedstawienia chrztu Pańskiego, obraz ofiarowania jest dość mocno rozbudowany. Cała scena rozgrywa się wewnątrz świątyni, co zaznaczają wsparty na kolumienkach dwuspadowy daszek symbolizujący przedsionek oraz półkoliste sklepienie ponad ołtarzem ofiarnym. Z prawej strony widać Maryję obejmującą Dzieciątko i stojącego nieco za nimi Józefa z parą gołębi lub synogarlic w rękach. Maryja zwraca swą twarz ku Synowi, który odpowiada skupionym spojrzeniem. Ten układ postaci znany jest z najdawniejszych wizerunków ofiarowania Pańskiego. Podkreśla aspekt cierpienia Maryi związanego z męką Jezusa, które przepowiedział Jej Symeon. Ołtarz z płonącym na nim ogniem przypomina, że Dzieciątko w przyszłości stanie się dobrowolną ofiarą za grzechy świata.

Po drugiej stronie wąskiego ołtarza widać starca Symeona w białym stroju kapłańskim, który z powagą spogląda na Matkę i Syna. Wydaje się, że w ręku trzyma nóż, co może świadczyć o połączeniu na obrazie dwóch wydarzeń związanych z przynoszeniem niemowlęcia płci męskiej do świątyni: obrzezania, dokonywanego ósmego dnia po narodzinach, oraz wykupienia pierworodnego syna, dokonywanego przez złożenie Bogu ofiary, co miało miejsce czterdziestego dnia. Postacie Maryi z Dzieciątkiem, Józefa oraz Symeona i Anny występują zawsze na przedstawieniach ofiarowania, natomiast na obrazach obrzezania widać zwykle oprócz Świętej Rodziny kapłana i mężczyzn – świadków wydarzenia. Na tym obrazie mamy wszystkie te postacie, a czerwona szata mężczyzny znajdującego się pośrodku dodatkowo nasuwa skojarzenie z przelaniem krwi, co może odsyłać zarówno do faktu obrzezania, jak i do zapowiedzi męczeńskiej śmierci Jezusa. Mężczyzna unosi dłoń w geście dawania świadectwa. Intensywne kolory szafirowej szaty Maryi, zielonej materii osłaniającej Dzieciątko, żółtego płaszcza Józefa i czerwieni, w którą odziany jest mężczyzna, kontrastują z jasną plamą tworzoną przez ołtarz i szatę kapłana-Symeona, co dodaje dynamizmu całej scenie.

Z lewej strony kompozycję zamyka postać prorokini Anny w mniszym zawoju wokół twarzy, wskazującej palcem na Dzieciątko. W drugiej ręce trzyma rozwinięty zwój. Zazwyczaj znajduje się na nim tekst mówiący o tym, że to Dziecko jest Stwórcą świata. Szaroniebieska, stonowana szata Anny podkreśla jej zaawansowany wiek, a zawój wokół twarzy sugeruje mniszy styl życia.

W tej na pozór statycznej scenie ukazującej grupę siedmiu osób skupionych wokół ołtarza widać napięcie zaznaczone gestami dłoni i intensywnością spojrzeń. Oto dokonuje się teofania. Bóg, który stał się człowiekiem, został rozpoznany w małym Dziecku.

 

Liturgiczne ABC

OBRZĄDEK AMBROZJANSKI: ROK LITURGICZNY

Ambrozjański rok liturgiczny zawiera pewne znaczące różnice w stosunku do rzymskiego. Liturgiczny okres Adwentu rozpoczyna się w niedzielę po wspomnieniu św. Marcina (11 listopada) i obejmuje sześć niedziel. W ramach posoborowej reformy dyskutowano nad ewentualnym skróceniem Adwentu do czterech niedziel, na wzór rzymski, ostatecznie jednak postanowiono nie porzucać wielowiekowej tradycji dłuższego Adwentu. Ostatnia, szósta niedziela Adwentu nazywa się niedzielą wcielenia. W jej ramach świętuje się uroczystość Bożej Rodzicielki i zawsze Dziewicy Maryi. Analogiczne święto maryjne posoborowa liturgia rzymska obchodzi 1 stycznia. W ostatnią niedzielę stycznia celebruje się święto Świętej Rodziny, które w rycie rzymskim przypada w niedzielę w oktawie Narodzenia Pańskiego. Niedziele między Objawieniem Pańskim a Wielkim Postem liczone są jako kolejne niedziele po Objawieniu, natomiast dwie ostatnie niedziele przed Wielkim Postem nazywają się: niedziela Bożej łaskawości i niedziela przebaczenia.

Początek ambrozjańskiego Wielkiego Postu przypada w 1. niedzielę Wielkiego Postu, nigdy bowiem w tym obrządku nie było Środy Popielcowej. W piątki Wielkiego Postu nie sprawuje się Mszy świętych i nie udziela się Komunii świętej, chyba że w piątek przypada uroczystość św. Józefa albo Zwiastowania Pańskiego. Wielkopostne niedziele (od 2. do 5.) mają swoje nazwy Są to niedziele: samarytanki, Abrahama, niewidomego od urodzenia i Łazarza. Wielki Tydzień w nomenklaturze ambrozjańskiej od starożytności nazywa się Tygodniem Autentycznym (lat. hebdomada authentica; wł. settimana autentica) w sensie tygodnia szczególnego czy wyjątkowego. Liturgie Tygo dnia Autentycznego oraz Triduum Paschalnego też mają wiele cech charakterystycznych, nieznanych w liturgii rzymskiej. Od wtorku do Wigilii Paschalnej czyta się w kolejnych liturgiach w sposób ciagły fragmenty Ewangelii we dług św. Mateusza, rozdz. 26-28. We Mszy Wieczerzy Pańskiej i w Wigilię Paschalną stosuje się specjalne Modlitwy eucharystyczne. W Wielki Piątek sprawuje się dwie liturgie: męki Pańskiej (po południu) i złożenia Chrystusa do grobu (wieczorem). Na początku Wigilii Paschalnej śpiewa się orędzie paschalne Exsultet, ale według własnego ambrozjańskiego tekstu. Kulminacyjny moment Wigilii następuje po czytaniach ze Starego Testamentu, gdy kaplan trzykrotnie śpiewa aklamację „Chrystus Pan zmartwychwstał na co wierni odpowiadają „Boguchwała”. W oktawie Wielkanocy formularze mszalne mają odniesienia do chrztu.

Okres po Pięćdziesiątnicy jest podzielony na trzy etapy, których punktami granicznymi są święta męczeństwa św. Jana Chrzciciela (29 sierpnia) i poświęcenia katedry mediolańskiej (3. niedziela października), dlatego niedziele tego okresu liczy się jako: niedziele po Pięćdziesiątnicy niedziele po męczeństwie św. Jana i niedziele po poświeceniu katedry.

Ambrozjański kalendarz liturgiczny jest w dużej mierze zbieżny z rzymskim. Uwzględnione są w nim jednak nieobecne w kalendarzu rzymskim wspomnienia świętych szczególnie związanych z Mediolanem, a liturgiczne obchody ku czci św. Ambrożego (7 grudnia) i św. Karola Boromeusza (4 listopada) mają najwyższą rangę uroczystości

 

Pytania i odpowiedzi

Czy na nowe czasy przydałby się nowy dokument podejmujący tematykę „Listu okólnego o przygotowaniu i obchodzeniu świąt wielkanocnych”?

Zmiany, jakie zachodzą w dzisiejszym świecie i Kościele, mogą rodzić pytanie o konieczność nowych dokumentów dotyczących celebracji liturgii. Współczesne dyskusje dotyczące reformy liturgicznej były podejmowane już za Piusa X. Pytania zdawane przez teologów od ponad stulecia torowały drogę do reform soborowych. Encykliki Piusa XII Mystici Corporis Christi (1943) oraz Mediator Dei et hominum (1947) dały podstawy do prac nad generalną reformą liturgiczną, której pierwszymi owocami była m.in. reforma brewiarza oraz Wigilii Paschalnej i Wielkiego Tygodnia. Kościół z jednej strony jest stróżem wiary wyrażanej w aktualnie sprawowanej liturgii, z drugiej jest interpretatorem jej rozwoju od czasów apostolskich do dziś. Styl celebracji liturgii stanowi odzwierciedlenie wiary wyrażanej w sposób charakterystyczny dla danej epoki – modelu życia ludzi, kultury, zewnętrznych przejawów wyrażania swych modlitw (sztuka) czy komunikacji międzyosobowej.

Reforma liturgiczna nie może być banalną uległością wobec przemian społeczno-kulturowych czy tylko reakcją na laicyzację. Refleksja teologiczna dopiero po jej weryfikacji przez Kościół wchodzi w okres interioryzacji i zmian w sposobie celebrowania liturgii. Jakkolwiek szczegółowe, drugorzędne normy liturgiczne podlegają ciągłemu procesowi zmian, to zasadnicze reformy dokonują się rzadko. Usystematyzowany sposób sprawowania liturgii, jako udziału w misterium Chrystusa, nie może podlegać istotnym zmianom dokonywanym ad hoc. W epoce postindustrialnej, postmodernistycznej, w czasie kolejnych faz rewolucji informatycznej nie można ulegać naciskom wynikającym z chwilowych fascynacji nowymi technologiami. Wielka reforma Vaticanum II dojrzewała długo; zaczęła się od reformy liturgicznej, czyli podstawowego miejsca urzeczywistniania się Kościoła, i objęła wszystkie sfery jego życia.

Można się zastanawiać, czy po 35 latach potrzebne są nowe całościowe dokumenty dotyczące obchodów paschalnych będących w centrum liturgii Kościoła. Wielka reforma zapoczątkowana na Soborze Watykańskim II polega na fundamentalnej wierności nauczaniu dogmatycznemu i moralnemu Kościoła, natomiast reformy obrzędów mają pomagać w pełnym, świadomym i czynnym uczestnictwie w aktualizowanym w liturgii wydarzeniu zbawczym. Liturgia Kościoła wymaga posłuszeństwa, bo nikt nie jest jej właścicielem. Prekursorem XIX-wiecznego ruchu liturgicznego był Dom Prosper Guéranger, który rozpoczął poszukiwania od ścisłego, wiernego celebrowania liturgii rzymskiej. Pogłębianie jej rozumienia następowało poprzez jej sprawowanie, wierne ówczesnym przepisom liturgicznym. co otworzyło drogę do późniejszych reform. Tylko wieloletnie, wierne aktualnym księgom liturgicznym sprawowanie liturgii stanowi podstawową formę mistagogii umożliwiającej w długofalowym procesie, tradycji, dokonywanie reformy sposobów celebracji. Gdy nienaruszającym pojawiają się w społeczeństwie, także katolickim, próby zmian relatywizujących Biblię i nauczanie Kościoła, wtedy właśnie liturgia stanowi ostoję zbawczej misji Chrystusa i Kościoła.

OREMUS Teksty liturgii Mszy świętej na każdy dzień. (rok B/II, luty 2024, Rok 30. nr 2 (329) Wydawnictwo Promic, str. 183-190